หาเรตพฺพยุตฺตกํ ภณฺฑํ หาเรตฺวา จนฺทนสฺส ปูเรสฺสามา’’ติ เต ตถา กริํสุ ฯ จนฺทนวเน อธิวตฺถา อมนุสฺสา กุชฺฌิตฺวา, ‘‘อิเมหิ อมฺหากํ จนฺทนวนํ นาสิตํ ฆาเตสฺสาม เน’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘อิเธว ฆาติเตสุ สพฺพํ เอกกุณปํ ภวิสฺสติ, สมุทฺทมชฺเฌ เนสํ นาวํ โอสีเทสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ อถ เนสํ นาวํ อารุยฺห มุหุตฺตํ คตกาเลเยว อุปฺปาติกํ อุฏฺฐเปตฺวา สยมฺปิ เต อมนุสฺสา ภยานกานิ รูปานิ ทสฺสยิํสุฯ ภีตา มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน เทวตานํ นมสฺสนฺติฯ เถรสฺส กนิฏฺโฐ จูฬปุณฺณกุฏุมฺพิโก ‘‘มยฺหํ ภาตา อวสฺสโย โหตู’’ติ เถรสฺส นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ

เถโรปิ กิร ตสฺมิํเยว ขเณ อาวชฺเชตฺวา, เตสํ พฺยสนุปฺปตฺติํ ญตฺวา, เวหาสํ อุปฺปติตฺวา, อภิมุโข อฏฺฐาสิฯ อมนุสฺสา เถรํ ทิสฺวาว ‘‘อยฺโย ปุณฺณตฺเถโร เอตี’’ติ อปกฺกมิํสุ, อุปฺปาติกํ สนฺนิสีทิฯ เถโร ‘‘มา ภายถา’’ติ เต อสฺสาเสตฺวา ‘‘กหํ คนฺตุกามตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ภนฺเต, อมฺหากํ สกฏฺฐานเมว คจฺฉามาติฯ เถโร นาวงฺคเณ อกฺกมิตฺวา ‘‘เอเตสํ อิจฺฉิตฏฺฐานํ คจฺฉตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ วาณิชา สกฏฺฐานํ คนฺตฺวา, ตํ ปวตฺติํ ปุตฺตทารสฺส อาโรเจตฺวา, ‘‘เอถ เถรํ สรณํ คจฺฉามา’’ติ ปญฺจสตาปิ อตฺตโน ปญฺจหิ มาตุคามสเตหิ สทฺธิํ ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺฐาย อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสุํฯ ตโต นาวาย ภณฺฑํ โอตาเรตฺวา เถรสฺส เอกํ โกฏฺฐาสํ กตฺวา, ‘‘อยํ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ โกฏฺฐาโส’’ติ อาหํสุฯ เถโร มยฺหํ วิสุํ โกฏฺฐาสกิจฺจํ นตฺถิฯ สตฺถา ปน ตุมฺเหหิ ทิฏฺฐปุพฺโพติฯ น ทิฏฺฐปุพฺโพ, ภนฺเตติฯ เตน หิ อิมินา สตฺถุ มณฺฑลมาฬํ กโรถฯ เอวํ สตฺถารํ ปสฺสิสฺสถาติฯ เต สาธุ, ภนฺเตติฯ เตน จ โกฏฺฐาเสน อตฺตโน จ โกฏฺฐาเสหิ มณฺฑลมาฬํ กาตุํ อารภิํสุฯ

สตฺถาปิ กิร ตํ อารทฺธกาลโต ปฏฺฐาย ปริโภคํ อกาสิฯ อารกฺขมนุสฺสา รตฺติํ โอภาสํ ทิสฺวา, ‘‘มเหสกฺขา เทวตา อตฺถี’’ติ สญฺญํ กริํสุฯ อุปาสกา มณฺฑลมาฬญฺจ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ เสนาสนานิ นิฏฺฐาเปตฺวา ทานสมฺภารํ สชฺเชตฺวา, ‘‘กตํ, ภนฺเต, อมฺเหหิ อตฺตโน กิจฺจํ, สตฺถารํ ปกฺโกสถา’’ติ เถรสฺส อาโรเจสุํฯ

เถโร สายนฺหสมเย อิทฺธิยา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา, ‘‘ภนฺเต, วาณิชคามวาสิโน ตุมฺเห ทฏฺฐุกามา , เตสํ อนุกมฺปํ กโรถา’’ติ ภควนฺตํ ยาจิฯ ภควา อธิวาเสสิฯ เถโร สกฏฺฐานเมว ปจฺจาคโตฯ

ภควาปิ อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ, ‘‘อานนฺท, สฺเว สุนาปรนฺเต วาณิชคาเม ปิณฺฑาย จริสฺสาม, ตฺวํ เอกูนปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ สลากํ เทหี’’ติฯ เถโร ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา, ‘‘อากาสจารี ภิกฺขู สลากํ คณฺหนฺตู’’ติ อาหฯ ตํทิวสํ กุณฺฑธานตฺเถโร ปฐมํ สลากํ อคฺคเหสิฯ วาณิชคามวาสิโนปิ ‘‘สฺเว กิร สตฺถา อาคมิสฺสตี’’ติ คามมชฺเฌ มณฺฑปํ กตฺวา ทานคฺคํ สชฺชยิํสุฯ ภควา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา, คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา, ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา, นิสีทิฯ สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหํ อโหสิฯ โส ‘‘กิํ อิท’’นฺติ อาวชฺเชตฺวา สตฺถุ สุนาปรนฺตคมนํ ทิสฺวา, วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ, ‘‘ตาต, อชฺช ภควา ติํสมตฺตานิ โยชนสตานิ ปิณฺฑจารํ คมิสฺสติฯ ปญฺจ กูฏาคารสตานิ มาเปตฺวา เชตวนทฺวารโกฏฺฐกมตฺถเก คมนสชฺชานิ กตฺวา ฐเปหี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ ภควโต กูฏาคารํ จตุมุขํ อโหสิ, ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ทฺวิมุขานิ, เสสานิ เอกมุขานิ, สตฺถา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปฏิปาฏิยา ฐปิตกูฏาคาเรสุ ธุรกูฏาคารํ ปาวิสิฯ ทฺเว อคฺคสาวเก อาทิํ กตฺวา เอกูนปญฺจภิกฺขุสตานิปิ กูฏาคารคตานิ อเหสุํฯ เอกํ ตุจฺฉํ กูฏาคารํ อโหสิ, ปญฺจปิ กูฏาคารสตานิ อากาเส อุปฺปตฺติํสุฯ

สตฺถา สจฺจพนฺธปพฺพตํ นาม ปตฺวา กูฏาคารํ อากาเส ฐเปสิฯ ตสฺมิํ ปพฺพเต สจฺจพนฺโธ นาม มิจฺฉาทิฏฺฐิกตาปโส มหาชนํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อุคฺคณฺหาเปนฺโต ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต หุตฺวา วสติ, อพฺภนฺตเร จสฺส อนฺโตจาฏิยํ ปทีโป วิย อรหตฺตผลสฺส อุปนิสฺสโย ชลติฯ ตํ ทิสฺวา ‘‘ธมฺมมสฺส กเถสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ ตาปโส เทสนาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิฯ มคฺเคเนวสฺส อภิญฺญา อาคตาฯ โส เอหิภิกฺขุ หุตฺวา อิทฺธิมยปตฺตจีวรธโร ตุจฺฉกูฏาคารํ ปาวิสิฯ

ภควา กูฏาคารคเตหิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ วาณิชคามํ คนฺตฺวา, กูฏาคารานิ อทิสฺสมานกานิ กตฺวา, วาณิชคามํ ปาวิสิฯ วาณิชา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺถารํ มกุลการามํ นยิํสุฯ สตฺถา มณฺฑลมาฬํ ปาวิสิฯ มหาชโน ยาว สตฺถา ภตฺตทรถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, ตาว ปาตราสํ กตฺวา อุโปสถงฺคานิ สมาทาย พหุํ คนฺธญฺจ ปุปฺผญฺจ อาทาย ธมฺมสฺสวนตฺถาย อารามํ ปจฺจาคมาสิฯ สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺโข ชาโต, มหนฺตํ พุทฺธโกลาหลํ อโหสิฯ

สตฺถา มหาชนสฺส สงฺคหตฺถาย สตฺตาหํ ตตฺเถว วสิ, อรุณํ ปน มหาคนฺธกุฏิยํเยว อุฏฺฐเปสิฯ สตฺตาหมฺปิ ธมฺมเทสนาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ตตฺถ สตฺตาหํ วสิตฺวา, วาณิชคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา, ‘‘ตฺวํ อิเธว วสาหี’’ติ ปุณฺณตฺเถรํ นิวตฺเตตฺวา อนฺตเร นมฺมทานที นาม อตฺถิ, ตสฺสา ตีรํ อคมาสิฯ นมฺมทา นาคราชา สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา, นาคภวนํ ปเวเสตฺวา, ติณฺณํ รตนานํ สกฺการํ อกาสิฯ สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ กเถตฺวา นาคภวนา นิกฺขมิฯ โส ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, ปริจริตพฺพํ เทถา’’ติ ยาจิฯ ภควา นมฺมทานทีตีเร ปทเจติยํ ทสฺเสสิฯ ตํ วีจีสุ อาคตาสุ ปิธียติ, คตาสุ วิวรียติฯ มหาสกฺการปตฺตํ อโหสิฯ สตฺถา ตโต นิกฺขมิตฺวา สจฺจพนฺธปพฺพตํ คนฺตฺวา สจฺจพนฺธํ อาห – ‘‘ตยา มหาชโน อปายมคฺเค โอตาริโตฯ ตฺวํ อิเธว วสิตฺวา, เอเตสํ ลทฺธิํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา, นิพฺพานมคฺเค ปติฏฺฐาเปหี’’ติฯ โสปิ ปริจริตพฺพํ ยาจิฯ สตฺถา ฆนปิฏฺฐิปาสาเณ อลฺลมตฺติกปิณฺฑมฺหิ ลญฺฉนํ วิย ปทเจติยํ ทสฺเสสิฯ ตโต เชตวนเมว คโตฯ เอตมตฺถํ สนฺธาย เตเนว อนฺตรวสฺเสนาติอาทิ วุตฺตํฯ

ปรินิพฺพายีติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ มหาชโน เถรสฺส สตฺต ทิวสานิ สรีรปูชํ กตฺวา, พหูนิ คนฺธกฏฺฐานิ สโมธาเนตฺวา, สรีรํ ฌาเปตฺวา ธาตุโย อาทาย เจติยํ อกาสิฯ สมฺพหุลา ภิกฺขูติ เถรสฺส อาฬาหนฏฺฐาเน ฐิตภิกฺขูฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ

7-8. ปฐมเอชาสุตฺตาทิวณฺณนา

[90-91] สตฺตเม เอชาติ ตณฺหาฯ สา หิ จลนฏฺเฐน เอชาติ วุจฺจติฯ สาว อาพาธนฏฺเฐน โรโค, อนฺโต ทุสฺสนฏฺเฐน คณฺโฑ, นิกนฺตนฏฺเฐน สลฺลํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอชา โรโค เจว คณฺโฑ จ สลฺลญฺจ, ตสฺมาฯ จกฺขุํ น มญฺเญยฺยาติอาทิ วุตฺตนยเมว, อิธาปิ สพฺพํ เหฏฺฐา คหิตเมว สํกฑฺฒิตฺวา ทสฺสิตํฯ อฏฺฐมํ วุตฺตนยเมวฯ

9-10. ปฐมทฺวยสุตฺตาทิวณฺณนา

[92-93] นวเม ทฺวยนฺติ ทฺเว ทฺเว โกฏฺฐาเสฯ ทสเม อิตฺเถตํ ทฺวยนฺติ เอวเมตํ ทฺวยํฯ จลญฺเจว พฺยถญฺจาติ อตฺตโน สภาเวน อสณฺฐหนโต จลติ เจว พฺยถติ จฯ โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโยติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถารมฺมณํ เหตุ เจว ปจฺจโย จฯ กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสตีติ เกน การเณน นิจฺจํ ภวิสฺสติฯ ยถา ปน ทาสสฺส ทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ชาโต ปุตฺโต ปโรว ทาโส โหติ, เอวํ อนิจฺจเมว โหตีติ อตฺโถฯ สงฺคตีติ สหคติฯ สนฺนิปาโตติ เอกโต สนฺนิปตนํฯ สมวาโยติ เอกโต สมาคโมฯ อยํ วุจฺจติ จกฺขุสมฺผสฺโสติ อิมินา สงฺคติสนฺนิปาตสมวายสงฺขาเตน ปจฺจเยน อุปฺปนฺนตฺตา ปจฺจยนาเมเนว สงฺคติ สนฺนิปาโต สมวาโยติ อยํ วุจฺจติ จกฺขุสมฺผสฺโสฯ

โสปิ เหตูติ ผสฺสสฺส วตฺถุ อารมฺมณํ สหชาตา ตโย ขนฺธาติ อยํ เหตุฯ ผุฏฺโฐติ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตํ, ผสฺเสน ผุฏฺฐเมว โคจรํ เวทนา เวเทติ, เจตนา เจเตติ, สญฺญา สญฺชานาตีติ อตฺโถฯ ผุฏฺโฐติ วา ผสฺสสมงฺคีปุคฺคโล , ผสฺเสน ผุฏฺฐารมฺมณเมว เวทนาทีหิ เวเทติ เจเตติ สญฺชานาตีติปิ วุตฺตํ โหติฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต สมติํสกฺขนฺธา กถิตา โหนฺติฯ กถํ? จกฺขุทฺวาเร ตาว วตฺถุ เจว อารมฺมณญฺจ รูปกฺขนฺโธ, ผุฏฺโฐ เวเทตีติ เวทนากฺขนฺโธ, เจเตตีติ สงฺขารกฺขนฺโธ, สญฺชานาตีติ สญฺญากฺขนฺโธ, วิชานาตีติ วิญฺญาณกฺขนฺโธติฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ มโนทฺวาเรปิ หิ วตฺถุรูปํ เอกนฺตโต รูปกฺขนฺโธ, รูเป ปน อารมฺมเณ สติ อารมฺมณมฺปิ รูปกฺขนฺโธติ ฉ ปญฺจกาติํส โหนฺติฯ

สงฺเขเปน ปเนเต ฉสุปิ ทฺวาเรสุ ปญฺเจว ขนฺธาติ สปจฺจเย ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจาติ วิตฺถาเรตฺวา วุจฺจมาเน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน อิทํ สุตฺตํ เทสิตนฺติฯ

ฉนฺนวคฺโค นวโมฯ

10. สฬวคฺโค

1. อทนฺตอคุตฺตวณฺณนา

[94] สฬวคฺคสฺส ปฐเม อทนฺตาติ อทมิตาฯ อคุตฺตาติ อโคปิตาฯ อรกฺขิตาติ น รกฺขิตาฯ อสํวุตาติ อปิหิตาฯ ทุกฺขาธิวาหา โหนฺตีติ เนรยิกาทิเภทํ อธิกทุกฺขํ อาวหนกา โหนฺติฯ สุขาธิวาหา โหนฺตีติ ฌานมคฺคผลปเภทํ อธิกสุขํ อาวหนกา โหนฺติฯ อธิวหาติปิ ปาโฐ, เอเสวตฺโถฯ

สเฬวาติ ฉ เอวฯ อสํวุโต ยตฺถ ทุกฺขํ นิคจฺฉตีติ เยสุ อายตเนสุ สํวรวิรหิโต ทุกฺขํ ปาปุณาติฯ เตสญฺจ เย สํวรณํ อเวทิสุนฺติ เย เตสํ อายตนานํ สํวรํ วินฺทิํสุ ปฏิลภิํสุฯ วิหรนฺตานวสฺสุตาติ วิหรนฺติ อนวสฺสุตา อตินฺตาฯ

อสาทิตญฺจ สาทุนฺติ อสฺสาทวนฺตญฺจ มธุรญฺจฯ ผสฺสทฺวยํ สุขทุกฺเข อุเปกฺเขติ สุขผสฺสญฺจ ทุกฺขผสฺสญฺจาติ อิทํ ผสฺสทฺวยํ อุเปกฺเข, อุเปกฺขาเมเวตฺถ อุปฺปาเทยฺยาติ อตฺโถฯ ผสฺสทฺวยํ สุขทุกฺขํ อุเปกฺโขติ วา ปาโฐ, ผสฺสเหตุกํ สุขทุกฺขํ อุเปกฺโข, สุเข อนุโรธํ ทุกฺเข จ วิโรธํ อนุปฺปาเทนฺโต อุเปกฺขโก ภเวยฺยาติปิ อตฺโถฯ อนานุรุทฺโธ อวิรุทฺโธ เกนจีติ เกนจิ สทฺธิํ เนว อนุรุทฺโธ น วิรุทฺโธ ภเวยฺยฯ

ปปญฺจสญฺญาติ กิเลสสญฺญาย ปปญฺจสญฺญา นาม หุตฺวาฯ อิตรีตรา นราติ ลามกสตฺตา ปปญฺจยนฺตา อุปยนฺตีติ ปปญฺจยมานา วฏฺฏํ อุปคจฺฉนฺติฯ สญฺญิโนติ สสญฺญา สตฺตาฯ มโนมยํ เคหสิตญฺจ สพฺพนฺติ สพฺพเมว ปญฺจกามคุณเคหนิสฺสิตํ มโนมยํ วิตกฺกํฯ ปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา นีหริตฺวาฯ เนกฺขมฺมสิตํ อิรียตีติ ทพฺพชาติโก ภิกฺขุ เนกฺขมฺมสิตํ อิริเยน อิรียติฯ

ฉสฺสุ ยทา สุภาวิโตติ ฉสุ อารมฺมเณสุ ยทา สุฏฺฐุ ภาวิโตฯ ผุฏฺฐสฺส จิตฺตํ น วิกมฺปเต กฺวจีติ สุขผสฺเสน วา ทุกฺขผสฺเสน วา ผุฏฺฐสฺส กิสฺมิญฺจิ จิตฺตํ น กมฺปติ น เวธติฯ ภวตฺถ ชาติมรณสฺส ปารคาติ ชาติมรณานํ ปารํ นิพฺพานํ คมกา โหถฯ

2. มาลุกฺยปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[95] ทุติเย มาลุกฺยปุตฺโตติ มาลุกฺยพฺราหฺมณิยา ปุตฺโตฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ตว โอวาทายาจเนฯ อิมินา เถรํ อปสาเทติปิ อุสฺสาเทติปิฯ กถํ? อยํ กิร ทหรกาเล รูปาทีสุ ปมชฺชิตฺวา ปจฺฉา มหลฺลกกาเล อรญฺญวาสํ ปตฺเถนฺโต กมฺมฏฺฐานํ ยาจติฯ อถ ภควา ‘‘เอตฺถ ทหเร กิํ วกฺขาม? มาลุกฺยปุตฺโต วิย ตุมฺเหปิ ตรุณกาเล ปมชฺชิตฺวา มหลฺลกกาเล อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กเรยฺยาถา’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภณนฺโต เถรํ อปสาเทติ นามฯ

ยสฺมา ปน เถโร มหลฺลกกาเลปิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กาตุกาโม, ตสฺมา ภควา ‘‘เอตฺถ ทหเร กิํ วกฺขาม? อยํ อมฺหากํ มาลุกฺยปุตฺโต มหลฺลกกาเลปิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺตุกาโม กมฺมฏฺฐานํ ยาจติ, ตุมฺเห นาม ตรุณกาเลปิ วีริยํ น กโรถา’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภณนฺโต เถรํ อุสฺสาเทติ นามฯ

ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ กิญฺจาปาหนฺติ กิญฺจาปิ ‘‘อหํ มหลฺลโก’’ติ ญาตํฯ ยทิ อหํ มหลฺลโก, มหลฺลโก สมาโนปิ สกฺขิสฺสามิ สมณธมฺมํ กาตุํ, เทเสตุ เม, ภนฺเต, ภควาติ อธิปฺปาเยน มหลฺลกภาวํ อนุคฺคณฺหนฺโต โอวาทญฺจ ปสํสนฺโต เอวมาหฯ

อทิฏฺฐา อทิฏฺฐปุพฺพาติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อทิฏฺฐา อตีเตปิ อทิฏฺฐปุพฺพาฯ น จ ปสฺสสีติ เอตรหิปิ น ปสฺสสิฯ น จ เต โหติ ปสฺเสยฺยนฺติ เอวํ สมนฺนาหาโรปิ เต ยตฺถ นตฺถิ, อปิ นุ เต ตตฺถ ฉนฺทาทโย อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ ปุจฺฉติฯ

ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตนฺติ รูปายตเน จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสติฯ จกฺขุวิญฺญาณญฺหิ รูเป รูปมตฺตเมว ปสฺสติ, น นิจฺจาทิสภาวํ, อิติ เสสวิญฺญาเณหิปิ เม เอตฺถ ทิฏฺฐมตฺตเมว จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ

อถ วา ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาณํ, รูเป รูปวิชานนนฺติ อตฺโถฯ มตฺตาติ ปมาณํ, ทิฏฺฐํ มตฺตา อสฺสาติ ทิฏฺฐมตฺตํ, จิตฺตํ, จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมว เม จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อาปาถคตรูเป จกฺขุวิญฺญาณํ น รชฺชติ น ทุสฺสติ น มุยฺหติ, เอวํ ราคาทิวิรเหน จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมว ชวนํ ภวิสฺสติ, จกฺขุวิญฺญาณปมาเณเนว ชวนํ ฐเปสฺสามีติฯ อถ วา ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐรูปํ, ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ นาม ตตฺเถว อุปฺปนฺนํ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนสงฺขาตํ จิตฺตตฺตยํฯ ยถา ตํ น รชฺชติ, น ทุสฺสติ, น มุยฺหติ, เอวํ อาปาถคเต รูเป เตเนว สมฺปฏิจฺฉนาทิปฺปมาเณน ชวนํ อุปฺปาเทสฺสามิ, นาหํ ตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา รชฺชนาทิวเสน อุปฺปชฺชิตุํ ทสฺสามีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เอเสว นโย สุตมุเตสุฯ

วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตนฺติ เอตฺถ ปน วิญฺญาตํ นาม มโนทฺวาราวชฺชเนน วิญฺญาตารมฺมณํ, ตสฺมิํ วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตนฺติ อาวชฺชนปมาณํฯ ยถา อาวชฺชเนน น รชฺชติ น ทุสฺสติ น มุยฺหติ, เอวํ รชฺชนาทิวเสน อุปฺปชฺชิตุํ อทตฺวา อาวชฺชนปมาเณเนว จิตฺตํ ฐเปสฺสามีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

ยโตติ ยทาฯ ตโตติ ตทาฯ น เตนาติ เตน ราเคน วา รตฺโต, โทเสน วา ทุฏฺโฐ, โมเหน วา มูฬฺโห น ภวิสฺสติฯ ตโต ตฺวํ มาลุกฺยปุตฺต น ตตฺถาติ ยทา ตฺวํ เตน ราเคน วา โทสโมเหหิ วา รตฺโต วา ทุฏฺโฐ วา มูฬฺโห วา น ภวิสฺสสิ, ตทา ตฺวํ น ตตฺถ ตสฺมิํ ทิฏฺเฐ วา สุตมุตวิญฺญาเต วา ปฏิพทฺโธ อลฺลีโน ปติฏฺฐิโต นาม ภวิสฺสสิฯ เนวิธาติอาทิ วุตฺตตฺถเมวฯ

สติ มุฏฺฐาติ สติ นฏฺฐาฯ ตญฺจ อชฺโฌสาติ ตํ อารมฺมณํ คิลิตฺวาฯ อภิชฺฌา จ วิเหสา จาติ อภิชฺฌาย จ วิหิํสาย จฯ อถ วา ‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺตี’’ติ ปเทนาปิ สทฺธิํ โยเชตพฺพํ, อภิชฺฌา จ วิเหสา จาติ อิเมปิ ทฺเว ธมฺมา ตสฺส วฑฺฒนฺตีติ อตฺโถฯ

จิตฺตมสฺสูปหญฺญตีติ อภิชฺฌาวิเหสาหิ อสฺส จิตฺตํ อุปหญฺญติฯ อาจินโตติ อาจินนฺตสฺสฯ อารา นิพฺพาน วุจฺจตีติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส นิพฺพานํ นาม ทูเร ปวุจฺจติฯ ฆตฺวาติ ฆายิตฺวาฯ

โภตฺวาติ ภุตฺวา สายิตฺวา เลหิตฺวาฯ ผุสฺสาติ ผุสิตฺวาฯ ปฏิสฺสโตติ ปฏิสฺสติสงฺขาตาย สติยา ยุตฺโตฯ เสวโต จาปิ เวทนนฺติ จตุมคฺคสมฺปยุตฺตํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเวทนํ เสวนฺตสฺสฯ ขียตีติ ขยํ คจฺฉติฯ กิํ ตํ? ทุกฺขมฺปิ กิเลสชาตมฺปิฯ อญฺญตโรติ อสีติยา มหาสาวกานํ อพฺภนฺตโร เอโกฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต คาถาหิปิ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ

3. ปริหานธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[96] ตติเย ปริหานธมฺมนฺติ ปริหานสภาวํฯ อภิภายตนานีติ อภิภวิตานิ อายตนานิฯ สรสงฺกปฺปาติ เอตฺถ สรนฺตีติ สรา, ธาวนฺตีติ อตฺโถฯ สรา จ เต สงฺกปฺปา จ สรสงฺกปฺปาฯ สํโยชนิยาติ พนฺธนิยา พนฺธนสฺส ปจฺจยภูตาฯ ตญฺเจ ภิกฺขูติ ตํ เอวํ อุปฺปนฺนํ กิเลสชาตํ, ตํ วา อารมฺมณํฯ อธิวาเสตีติ จิตฺเต อาโรเปตฺวา วาเสติฯ นปฺปชหตีติ ฉนฺทราคปฺปหาเนน น ปชหติฯ เอวํ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํฯ อภิภายตนญฺเหตํ วุตฺตํ ภควตาติ เอตํ พุทฺเธน ภควตา อภิภวิตํ อายตนนฺติ กถิตํฯ อิธ ธมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา วิภชนฺเตน ปุคฺคเลน ธมฺโม ทสฺสิโตฯ

4. ปมาทวิหารีสุตฺตวณฺณนา

[97] จตุตฺเถ อสํวุตสฺสาติ อปิหิตสฺส น ปิทหิตฺวา สญฺฉาทิตฺวา ฐปิตสฺสฯ พฺยาสิญฺจตีติ วิอาสิญฺจติ, กิเลสตินฺตํ หุตฺวา วตฺตติฯ ปาโมชฺชนฺติ ทุพฺพลปีติฯ ปีตีติ พลวปีติฯ ปสฺสทฺธีติ ทรถปสฺสทฺธิฯ ธมฺมา น ปาตุภวนฺตีติ สมถวิปสฺสนาธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปุคฺคลํ ปุจฺฉิตฺวา วิภชนฺเตน ธมฺเมน ปุคฺคโล ทสฺสิโตฯ

5. สํวรสุตฺตวณฺณนา

[98] ปญฺจเม กถญฺจ, ภิกฺขเว, อสํวโรติ อิทํ มคฺคกุสลสฺส วามํ มุญฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺเหยฺยาสีติ ปฐมํ ปหาตพฺพมคฺคกฺขานํ วิย อุทฺเทสกฺกเมน อวตฺวา เทสนากุสลตาย ปฐมํ ปหาตพฺพธมฺมกฺขานวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิธ ธมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา ธมฺโมว วิภตฺโตฯ

6. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[99] ฉฏฺเฐ สมาธินฺติ จิตฺเตกคฺคตํฯ อิทญฺหิ สุตฺตํ จิตฺเตกคฺคตาย ปริหายมาเน ทิสฺวา, ‘‘อิเมสํ จิตฺเตกคฺคตํ ลภนฺตานํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา กถิตํฯ

7. ปฏิสลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[100] สตฺตเม ปฏิสลฺลานนฺติ กายวิเวกํฯ อิทญฺหิ สุตฺตํ กายวิเวเกน ปริหายมาเน ทิสฺวา, ‘‘อิเมสํ กายวิเวกํ ลภนฺตานํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา กถิตํฯ

8-9. ปฐมนตุมฺหากํสุตฺตาทิวณฺณนา

[101-102] อฏฺฐมํ อุปมาย ปริวาเรตฺวา กถิเต พุชฺฌนกานํ, นวมํ สุทฺธิกวเสเนว พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํฯ อตฺโถ ปน อุภยตฺถาปิ ขนฺธิยวคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

10. อุทกสุตฺตวณฺณนา

[103] ทสเม อุทโก สุทนฺติ เอตฺถ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อุทโกติ ตสฺส นามํฯ อิทํ ชาตุ เวทคูติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อถ วา อิทํ มม วจนํ สุณาถาติ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ ชาตุ เวทคูติ อหํ เอกํเสเนว เวทคู, เวทสงฺขาเตน ญาเณน เนยฺเยสุ คโต, เวทํ วา คโต อธิคโต, ปณฺฑิโตหมสฺมีติ อตฺโถฯ สพฺพชีติ เอกํเสน สพฺพวฏฺฏํ ชินิตฺวา อภิภวิตฺวา ฐิโตสฺมีติ วทติฯ อปลิขตํ คณฺฑมูลนฺติ อปลิขตํ ทุกฺขมูลํฯ ปลิขณินฺติ ปลิขตํ มยา, ขนิตฺวา ฐิโตสฺมีติ ทีเปติฯ

มาตาเปตฺติกสมฺภวสฺสาติ มาติโต จ ปิติโต จ นิพฺพตฺเตน มาตาเปตฺติเกน สุกฺกโสณิเตน สมฺภูตสฺสฯ โอทนกุมฺมาสูปจยสฺสาติ โอทเนน เจว กุมฺมาเสน จ อุปจิตสฺส วฑฺฒิตสฺสฯ